استان‌های آذربایجان شرقی و اردبیل از نظر موقعیت تکتونیکی، در شرق دریاچه ارومیه با ارتفاع متوسط بیش از دو هزار متر از سطح این دریاچه، یک فلات را تشکیل می‌­دهند که به آن "فلات آذربایجان­ شرقی" می­‌گویند. بنا بر گفته کارشناسان، این فلات چهار گسل مهم و بزرگ دارد.در بخش شمال این فلات،  گسل "ارس"، در شرق  گسل "آستارا- اردبیل"، در جنوب و غرب گسل "تبریز "و در جنوب و جنوب­ شرق  گسل "فیروزآباد" یا "گسل میانه- اردبیل" وجود دارد.

زلزله‌شناسان می‌گویند این گسل‌های فعال، جوان و زلزله‌زا هستند و شاخه‌های فرعی  دارند؛ مثلا گسل تسوج از جمله شاخه‌های مهم گسل تبریز است. این گسل در پایانه شمال غربی آن شکل گرفته و در سمت جنوب شرقی گسل تبریز نیز گسل بزقوش تشکیل شده است، در نتیجه تمامی زلزله‌های اخیر که در تسوج، خوی، صوفیان، شربیان و بستان آباد روی داده‌اند و زلزله ۲۵ مرداد ماه سال جاری که بزرگی آن ۴.۳ ریشتر بوده نیز مرتبط با فعالیت سیستم گسلی تبریز هستند.

کارشناسان زلزله می‌گویند گسل تبریز به حکایت تاریخ، لرزه‌خیزترین گسل در استان است. این گسل از جنوب شهر زنجان تا نزدیکی خوی و به عقیده برخی تا کشور ترکیه امتداد دارد و شواهد حاکی از تقسیم گسل تبریز به سه پاره یا "segment" در استان  آذربایجان‌شرقی و استان‌های مجاور آن به خصوص آذربایجان‌غربی است.

امتداد پاره‌ جنوبی گسل تبریز از محدوده‌ شرق شهر بستان آباد تا سه راهی اهر است و ادامه آن پاره‌ی میانی گسل تبریز بوده و از سه راهی اهر تا صوفیان ادامه داشته که "گسل شمال تبریز" نام دارد. سپس پاره‌ی شمالی گسل تبریز یا پاره مرند که از شهر صوفیان تا خوی و حتی قسمت‌های شمالی‌تر آن امتداد یافته است.

این گسل، از مجموعه‌ای از گسل‌ها تشکیل شده‌اند که در هر زمان بخش‌هایی از آن فعال شده و گسترش پیدا می‌کند. با  گذشت زمان، بخش‌های بکر سنگ شکسته و بر مجموعه گسلی افزوده شده و در نتیجه به طول و پهنای گسلی افزوده می‌شود.

گسل شمال تبریز در قسمت شرقی شهر تبریز به طور تقریبی از نواحی شهرک مرزداران تا شهرک باغمیشه امتداد دارد و سپس در امتداد کوه‌های عینالی ادامه یافته و رود آجی چای را قطع می‌کند.

در طول تاریخ زلزله‌های زیادی مرتبط با گسل شمال تبریز و شاخه‌های فرعی آن اتفاق افتاده و زمین‌شناسان حدود ۱۰ زمین لرزه شدید را که در سال‌های ۸۵۸، ۱۰۴۲، ۱۲۷۳، ۱۳۰۴، ۱۴۴۰، ۱۶۴۱، ۱۷۱۷، ۱۷۲۱، ۱۷۸۰ و ۱۷۸۶ میلادی در شهر تبریز رخ داده‌ است، به فعالیت گسل شمال تبریز نسبت داده‌اند که بزرگای آن ‌ها بیش از شش و نیم تا هفت ریشتر تخمین زده شده است.

تحقیقاتی که در سال ۱۳۹۴ توسط برخی از زلزله‌شناسان انجام شده دوره بازگشت زمین لرزه‌های سه پاره‌ی عنوان شده در گسل تبریز و همچنین آهنگ رویداد سالیانه زلزله بررسی شده است. محققان می‌گویند احتمال وقوع زمین لرزه‌هایی با بزرگای شش ریشتر هر ۳۰۰ سال یک بار و زلزله‌های بالای هفت ریشتر بیش از ۷۰۰ سال برآورد شده است.

مدیرپیشین  سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدی شمال غرب کشور در سال ۹۱ گفته بود گسل تبریز، خطرناک ترین گسل ایران است  و محققان درباره زلزله بزرگی که در شهر تبریز امکان وقوع دارد هشدار داده‌اند.

یکی  از شاخه‌های گسل تبریز، گسل باسمنج است که به گفته یکی از زلزله‌شناسان دارای حرکات مورب لغز نرمال بوده و احتمالاً در محل خم‌های کششی تشکیل شده است. در شهریور ماه سال جاری، یکی از زلزله‌شناسان درباره گسل باسمنج گفته بود: در حال حاضر تمرکز تنش در این بخش از گسل تبریز بیشتر بوده و از این رو مستعد شکست و ایجاد زلزله است.  فعالیت گسل‌های اطراف تبریز بر فعال شدن گسل تبریز تاثیر دارد.

گسل میانه- اردبیل یکی دیگر از گسل‌های مهم آذربایجان شرقی است که زمین‌لرزه سال ۱۳۷۵ که با عمق ۱۰ کیلومتر و بزرگی ۶.۱ ریشتر رخ داد و بیش از ۱۰۰۰ کشته داشت به این گسل منسوب شده است. اردبیل در سال ۲۷۲ خورشیدی نیز کانون زلزله‌ای مهیب بوده که هفتمین زلزله مرگبار تاریخ شناخته شده است.

محققان می‌گویند گسل ارس یا گسل شاخه شرقی ارس بخشی از گسل بزرگ آپشرون-پالمیرا است که از جزیره آپشرون در جمهوری آذربایجان شروع می‌شود و آثار خطوارگی آن را تا منطقه پالمیرا در خاک سوریه می‌توان تعقیب کرد. این گسل حدود ۲۴۰ کیلومتر طول دارد.

علاوه بر چهار گسل مهم ذکر شده که بر روی مرزهای فلات آذربایجان شرقی قرار دارند این فلات دارای گسل‌هایی در بخش داخلی نیز است که از جمله‌ آن‌ها می‌توان به گسل جنوب بزقوش، گسل راندگی جنوب اهر، گسل شبستر، گسل‌های شمال کلیبر و گسل محمدآباد با بیش از ۴۵ کیلومتر طول اشاره کرد.

اما این فلات گسل‌های پنهان و جوانی نیز دارد که در زیر رسوبات آبرفتی گسترده‌ شده‌اند و قابل‌شناسایی نیستند . بنا بر گفته یکی از زلزله‌شناسان، زلزله سال ۹۱ ورزقان که بزرگی ۶.۴ ریشتری داشت و بنا بر آمار وزارت بهداشت ۳۰۶ نفر کشته بر جا گذاشت در امتداد یک گسل ناشناس و پنهان صورت گرفته بود.گسل راندگی جنوب اهر در سال ۱۳۸۹ شناسایی و مطالعه شده و در کنفرانس انجمن زمین‌­شناسی ایران معرفی شده بود؛ از این گسل به فاصله حدود ۵۰۰متر، گسل اهر-ورزقان قرار گرفته که یک گسل امتدادلغز است و از آن در سال۱۳۹۱، دو زلزله پی­ در­پی با بزرگی ۶.۲ و ۶.۴ ثبت شده است.

اظهار نظرهای زودهنگام موجب غفلت از رخدادهای مهم می‌شود

مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی"سراب"، "ترک" و "ترکمنچای" را نزدیکترین شهرهای نزدیک به رومرکز بامداد امروز آذربایجان شرقی دانست و با تاکید بر اینکه در این منطقه ۱۲۰ آبادی قرار دارد، گفت: بر اساس بررسی‌ها احتمالا گسل "بناروان" که میان دو گسل فعال "تبریز" و "برقوش" قرار دارد، مسبب زلزله امروز میانه باشد.

دکتر علی بیت اللهی در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به زلزله ۵.۹ بامداد امروز جمعه ۱۷ آبان ماه استان آذربایجان شرقی، افزود: این زلزله در برخی از مراکز لرزه‌نگاری جهانی به ثبت رسید.

وی کانون این زلزله را در جنوب شهر سراب و شمال شهر میانه استان آذربایجان شرقی دانست و یادآور شد: "سراب"، "ترک" و "ترکمنچای" نزدیکترین شهرها به رومرکز این زلزله به شمار می رود به گونه‌ای که در ۱۸ تا ۲۵ کیلومتری کانون این زلزله قرار دارند ضمن آنکه ۱۲۰ روستا نیز در اطراف این زلزله مستقر هستند.

وی تعداد جمعیت ساکن در اطراف زلزله ۵.۹ امروز استان آذربایجان شرقی را ۱۰۰ هزار نفر ذکر کرد و ادامه داد: با توجه به شدت این زمین‌لرزه، شهرهای بزرگی چون "اردبیل"، "میانه" و "تبریز" جز این محدود قرار دارند و بر اثر این رخداد لرزه‌ای هراسان شده‌اند. علاوه بر آن به دلیل ماهیت کوهستانی منطقه ریزش کوه و مسدود شدن جاده را می‌توان انتظار داشت.

گسل "بناروان"مسبب زلزله امروز میانه

مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات مسکن، راه و شهرسازی زلزله امروز استان آذربایجان شرقی را جزو زمین لرزه‌های بزرگ توصیف کرد و یادآور شد: با توجه به شرایط آب و هوایی این منطقه، در زمان زلزله دمای هوا پنج درجه سانتی‌گراد و نزدیک به دمای یخبندان بوده است و از این رو مشکلاتی برای مردم ایجاد شده است.   

بیت اللهی در خصوص گسل مسبب این زمین لرزه خاطر نشان کرد: بررسی‌های انجام شده این منطقه در نزدیکی گسل "بناروان" که میان دو گسل "تبریز" و "بزقوش" قرار دارد، باشد و احتمالا گسل بناروان مسبب زلزله ۵.۹ بامداد امروز استان آذربایجان شرقی باشد.

مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با تاکید بر اینکه این زمین لرزه با پس‌لرزه‌های متعدد بالای ۴ همراه بوده است، اظهار کرد: این پس‌لرزه‌ها در روزهای آینده نیز ادامه خواهد داشت و توصیه می‌شود مردم منطقه از تردد در اطراف ساختمان‌های آسیب دیده به ویژه در اطراف ساختمان‌های خشت و گلی تا رسیدن منطقه به آرامش خودداری کنند.

وی با اشاره به رخداد زمین‌لرزه‌های متعدد در مناطقی چون جزیره ابوموسی استان و رویدر استان هرمزگان و دیگر زلزله‌ها در غرب و جنوب غرب کشور در هفته‌های اخیر، افزود: این زمین‌لرزه‌ها نشان می‌دهد که کل گسترده سرزمینی ایران در تنش موثری قرار گرفته است و این رخدادهای طبیعی ناشی از تنش‌های عمومی کشور می‌شود.

دبیر کارگروه مخاطرات ملی پاسخ به این سوال که بر اثر زلزله بامداد امروز میانه آذربایجان شرقی انرژی زمین تخلیه شده آیا یک اظهار نظر علمی است یا خیر با تاکید بر اینکه بر اساس داده‌های موجود چنین اظهار نظری در خصوص زلزله‌های منطقه زودهنگام است، توضیح داد: احتمال می‌رود که در روزهای آینده زلزله‌های دیگری در این منطقه رخ دهد و چنین وضعیتی را می‌توان در زلزله‌های "رویدر" استان هرمزگان مشاهده کرد.

وی اضافه کرد: پس از یک زلزله ۵.۲ و چندین پس‌لرزه در ۲۷ مهرماه در رویدر استان هرمزگان زلزله دیگری با بزرگای ۵.۹ در این منطقه رخ داد از این رو اظهار نظر کردن درباره اینکه انرژی زمین تخلیه شده است زودهنگام به نظر می‌رسد.

وی اظهار چنین گفته‌هایی را موجب غفلت از زلزله‌های مهم در منطقه دانست و گفت: در مدیریت بحران چندین سناریو در نظر گرفته می‌شود و به دلیل آنکه از زلزله های بزرگ غفلت نشود معمولا فرضیه‌های منفی در نظر گرفته خواهد شد ضمن آنکه حفظ آمادگی در چنین شرایطی بسیار مهم است.