بدیهی است نقشی که رهبری و مجلس خبرگان در تثبیت و تداوم انقلاب و موفقیت جمهوری اسلامی دارند، برخاسته از آراء مردم و اعتماد عمومی جامعه به آنهاست.
در اصل‌های ۹۹، ۱۰۷، ۱۰۸، ۱۱۱ و ۱۷۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، نام خبرگان رهبری ذکر شده است. اصل ۱۰۷ انتخاب رهبری را وظیفه خبرگان می‌داند و بر اساس اصل ۱۰۸ تعداد و شرایط خبرگان، کیفیت انتخاب آنها و آیین‌نامه داخلی جلسات آنان در صلاحیت خود خبرگان قرار گرفته است.
به این ترتیب اولین قانون انتخابات خبرگان شامل تعیین تعداد و شرایط انتخاب شوندگان و در اجرای اصل ۱۰۷ و ۱۰۸ قانون اساسی، در تاریخ دهم مهرماه ۱۳۵۹ توسط شورای نگهبان تدوین و تنظیم شده و به تصویب امام خمینی رهبر وقت ایران رسید.
تعداد خبرگان
مطابق با ماده ۱ قانون انتخابات و آیین نامه داخلی مجلس خبرگان رهبری (اصلاحی ۱۱/ ۶/ ۱۳۹۴) تعداد نمایندگان مجلس خبرگان رهبری ۸۸ نفر است که پراکندگی آنان در سطح کشور به این شرح است:
استان تهران ۱۶ نماینده؛
استان‌های خراسان رضوی و خوزستان هرکدام ۶ نماینده؛
استان‌های اصفهان، آذربایجان شرقی و فارس هرکدام ۵ نماینده؛
استان‌های گیلان و مازندران هرکدام ۴ نماینده؛
استان‌های آذربایجان غربی و کرمان هرکدام ۳ نماینده؛
استان‌های اردبیل، البرز، سیستان‌وبلوچستان، قزوین، کردستان، کرمانشاه، گلستان، لرستان، مرکزی و همدان هرکدام ۲ نماینده؛
استان‌های ایلام، بوشهر، چهارمحال و بختیاری، خراسان جنوبی، خراسان شمالی، زنجان، سمنان، قم، کهگیلویه و بویراحمد، هرمزگان و یزد هرکدام ۱ نماینده.
علاوه بر این مطابق با همین ماده: از تاریخ تصویب این قانون هرگونه افزایش تعداد نمایندگان خبرگان پس از بررسی‌های لازم و با توجه به میزان جمعیت و تقسیمات جغرافیای کشور و مصالح ملی براساس پیشنهاد هیئت‌رئیسه در آخرین سال هر دوره و تصویب مجلس خبرگان رهبری خواهد بود.
شرایط نمایندگان خبرگان رهبری
اعضا مجلس خبرگان با رای مستقیم مردم انتخاب می‌شوند. این انتخابات به صورت استانی برگزار می‌شود و هر فرد نماینده یک استان است. نمایندگان خبرگان رهبری باید تحصیلات علوم دینی داشته باشند و دست‌کم مجتهد متجزی باشند. یعنی در بعضی از ابواب فقهی توانایی اجتهاد داشته باشند. بنابر ماده ماده ۳ قانون انتخابات مجلس خبرگان رهبری، انتخاب شوندگان باری نمایندگی در این مجلس باید دارای شرایط زیر باشند:
اشتهار به دیانت و وثوق و شایستگی اخلاقی.
اجتهاد در حدی که قدرت استنباط بعض مسائل فقهی را داشته باشد و بتواند ولی‌فقیه واجد شرایط رهبری را تشخیص دهد.(اصلاحی ۲۴ و ۲۵/ ۴/ ۱۳۶۹ توسط مجلس خبرگان رهبری)
بینش سیاسی و اجتماعی و آشنایی با مسائل روز.
معتقدبودن به نظام جمهوری اسلامی ایران.
نداشتن سوابق سوء سیاسی و اجتماعی
گزارش ادوار مجلس خبرگان
انتخابات برای تشکیل نخستین دوره مجلس خبرگان رهبری در آذر ماه ۱۳۶۱ش برگزار شد و مجلس خبرگان رهبری در ۲۴ مرداد ۱۳۶۲ش افتتاح شد. ریاست این دوره از مجلس را آیت الله علی مشکینی بر عهده داشت.
انتخاب قائم مقام رهبری
مجلس خبرگان اول در سال ۱۳۶۲ش، و در زمان حیات امام خمینی بنیان‌گذار و نخستین رهبر جمهوری اسلامی، آیت الله حسین‌علی منتظری را به عنوان قائم‌مقام رهبری برگزید تا در صورت درگذشت امام خمینی، آیت الله منتظری جانشین او شود. آیت الله منتظری در سال ۱۳۶۸ دو ماه پیش از درگذشت امام خمینی از سمت خود استعفا کرد. مجلس خبرگان در جلسه ۱۴ خرداد ۱۳۶۸ این استعفا را پذیرفت.
انتخاب رهبر جدید
پس از درگذشت امام خمینی که بنیان‌گذار و نخستین رهبر جمهوری اسلامی بود، مجلس خبرگان رهبری در ۱۴ خرداد ۱۳۶۸ هجری شمسی، آیت الله سید علی خامنه‌ای را به عنوان رهبر جمهوری اسلامی انتخاب کرد. این انتخاب موقت بود. پس از تغییر قانون اساسی و انجام همه‌پرسی مربوط به آن، خبرگان رهبری در جلسه تاریخ .... آیت الله خامنه‌ای را به عنوان رهبر دائمی جمهوری اسلامی برگزید.
دوره دوم خبرگان رهبری
انتخابات دومین دوره خبرگان رهبری در ۱۶ مهر ماه ۱۳۶۹ برگزار شد و نخستین جلسه این مجلس در در ۲ اسفند ۱۳۶۹ تشکیل شد. آیت الله علی مشکینی در دوره دوم نیز به عنوان رییس مجلس خبرگان انتخاب شد.
دوره سوم خبرگان رهبری
انتخابات سومین دوره خبرگان رهبری در آبان ماه ۱۳۷۷ برگزار شد و نخستین جلسه این مجلس در در ۴ اسفند ۱۳۷۷ تشکیل شد. رییس سومین دوره خبرگان نیز آیت الله علی مشکینی بود.
دوره چهارم خبرگان رهبری
انتخابات دوره چهارم خبرگان رهبری در آذر ماه سال ۱۳۸۵ش برگزار شد. به دلیل تصویب هماهنگ‌سازی انتخابات‌ها در جمهوری اسلامی ایران، این دوره از خبرگان ده سال طول کشید. نخستین رییس این دوره آیت الله علی مشکینی بود و بعد از درگذشت او نخست اکبر هاشمی رفسنجانی به ریاست رسید. محمد رضا مهدوی کنی و محمد یزدی دو رییس بعدی این دوره از خبرگان رهبری بودند.
دوره پنجم خبرگان رهبری
انتخابات پنجمین دوره مجلس خبرگان رهبری در تاریخ ۷ اسفند ۱۳۹۴ برگزار شد. نخستین جلسه این مجلس نیز در ۴ خرداد ۱۳۹۵ تشکیل شد. در این جلسه احمد جنتی با ۵۱ رای به ریاست خبرگان انتخاب شد.
• جایگاه اجتماعی مجلس خبرگان
علاوه بر این سه وظیفه مصرّح در قانون، علمایی که به عنوان نماینده مجلس خبرگان انتخاب می‌شوند، مورد وثوق نخبگان و مردم در دیگر امور دینی و اجتماعی نیز قرار میگیرند و از این جهت هم مسؤولیتهای نانوشتهای را بر دوش دارند.
عرصه مجلس خبرگان، محل حضور شخصیتهایی است که در عرصههای مذهبی، اجتماعی و سیاسی وزنه به شمار میروند، حرکت و توقف آنان برای مردم حجت است و مردم سخن آنان را از عمق جان می پذیرند؛ چون باور دارند کسی که عمر خود را در راه اسلام و انقلاب سپری کرده است هرگز منافع شخصی، باندی و گروهی را بر مصالح انقلاب و اسلام ترجیح نمیدهد.
• جایگاه دینی مجلس خبرگان
در یک نظام دینی که باید فردی دین شناس، عادل و با تقوا، مدیر و مدّبر، رهبری جامعه را برعهده داشته باشد، تشخیص و تعیین آن و نیز وجود و عدم شرایط و استمرار آن کاری دشوار و تخصصی است.
از این رو، تعیین رهبر در جمهوری اسلامی ایران به خبرگانی سپرده شده است که "فقیه"، "مجتهد" و "دارای بصیرت سیاسی و اجتماعی" هستند و میتوانند فقیه دارای شرایط مقرر در شرع و قانون را شناسایی کرده و او را برای تصدی امر خطیر ولایت و رهبری تعیین کنند.
• اهمیت مجلس خبرگان، همپای اهمیت رهبر
اهمیت جایگاه رهبری در نظام سیاسی اسلام و نقش منحصر به فرد او در هدایت و ارشاد قوای سه گانه کشور و ترسیم سیاستهای کلی نظام و جلوگیری از انحراف نهادهای قانونی کشور، جایگاه مهم نهاد مجلس خبرگان را به خوبی نشان میدهد.
• امام خمینی: مجلس خبرگان، تقویت رهبری است
هنگام تأسیس نخستین دوره مجلس خبرگان، مخالفان شبههای ایجاد کردند که مجلس خبرگان، تضعیف جایگاه رهبر است. امام خمینی، رهبر فقید انقلاب اسلامی با رد این ادعا، مجلس خبرگان را تقویت رهبری دانستند.
• نقش مردم در تثبیت مجلس خبرگان رهبری
بدیهی است نقشی که رهبری و مجلس خبرگان در تثبیت و تداوم انقلاب و موفقیت جمهوری اسلامی دارند، برخاسته از آراء مردم و اعتماد عمومی جامعه به آنهاست. بنابراین دشمنان قسمخورده اسلام و انقلاب که از رویارویی مستقیم با آن مأیوس گشته اند، تلاش می‌کنند تا با تبلیغات روانی مردم را از حضور بر سر صندوقها دلسرد کنند.
همین امر باعث نگرانی رهبر فقید انقلاب بود که مبادا بر اثر غفلت مردم و مسؤولان نظام، جمهوری اسلامی را که ثمر یک عمر مجاهدت امام و رهروان او و خونبهای شهیدان این مرز و بوم است، از داخل آسیب ببیند. مروری کوتاه بر وصایای امام راحل عظیم الشأن به رهبران آینده و خبرگانی که رهبری را تعیین می کنند و نیز مردمی که نمایندگان مجلس خبرگان را انتخاب می کنند، همگی گویای این واقعیت است.
بنابراین مشارکت حداکثری مردم در انتخابات مجلس خبرگان و مجلس شورای اسلامی در ماه آینده بسیار حائز اهمیت است.
• مجلس خبرگان رهبری، امتحان خود را بخوبی پس داد
هم اکنون در پایان دوره چهارم مجلس خبرگان هستیم و چند دهه از عمر پربرکت مجلس خبرگان رهبری میگذرد. در این سالها، افزون بر تهیه آییننامهها و مقررات داخلی و تشکیل کمیسیونهای مختلف به منظور انجام وظایف قانونی، اقدام مهم تعیین «حضرت آیت ا... خامنه ای مد ظله العالی» به رهبری جمهوری اسلامی ایران پس از ارتحال جانسوز رهبر کبیر انقلاب، برگی زرینی در تاریخ این کشور محسوب میگردد. این اقدام به هنگام و هوشیارانه، مهمترین اقدام در کارنامه مجلس خبرگان رهبری است که فلسفه وجودی آن را توضیح میدهد. تعیین رهبری نظام بلافاصله پس از رحلت حضرت امام(ره) و پیش از خاکسپاری ایشان نشانه هوشیاری، آمادگی و درایت خبرگان ملت در انجام وظیفه شرعی و قانونی شان است؛ انتخابی سریع و به موقع، عمیق و حساب شده که گذر زمان صحت آن را اثبات کرد و همه شخصیتهای دلسوز و برجسته انقلاب در طی سالهای گذشته نه تنها در درستی آن تردید نکردند، بلکه بارها بر این انتخاب سرنوشتساز مهر تأیید زدند.
همین یک اقدام که آینده نظام جمهوری اسلامی ایران را بیمه کرد، کافی است تا ضرورت وجود نهاد مجلس خبرگان و نقش حیاتی آن را در تداوم انقلاب ثابت نمایند.
بنابراین مجلس خبرگان، همانند «یک ارتش بیدار و قوی و مجهز» که خود را برای روز مبادا آماده نگه میدارد تا از کیان کشور دفاع کند، همواره فعال است و با جلسات مستمر به شور و مشورت میپردازد تا در بزنگاهِ لازم، وظیفه حیاتی خود را به نحو احسن انجام دهد.
• مجلس خبرگان رهبری؛ منصبی بدون امتیاز مادی
مجلس خبرگان، با وجود اینهمه اهمیت، با سایر نهادهای مهم کشور ـ مثل ریاست جمهوری، قوه قضائیه و مجلس شورای اسلامی ـ یک تفاوت مهم دارد: عضویت در این مجلس هیچ امتیاز مادی در پی ندارد و تنها انجام یک تکلیف الهی در موقعیتهای حساس و ویژه است. بنابراین کسانی که در این سطح وارد عرصه انتخابات و سپس مجلس خبرگان می‌شوند، افرادی خاص و "تکلیفمدار" هستند.
• مجلس خبرگان رهبری در کلام امام خمینی(ره)
* مجلس خبرگان، برای ادامه نظام جمهوری اسلامی و شرعیت بخشیدن به آن، نقش اساسی دارد.
* مجلس خبرگان، تقویت رهبری است.
* شما ای فقهای شورای خبرگان... مسؤولیتی را قبول فرمودید که در رأس همه مسؤولیت ها است و آغاز به کاری کردید که سرنوشت اسلام و ملت رنج دیده و شهید داده و داغ دیده در گرو آن است.
* ملت باید بدانند که مجلس خبرگان پشتوانه کشور است و برای حفظ امنیت و استقلال و آزادی کشور است.
• مجلس خبرگان رهبری در کلام رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای
* مجلس خبرگان نهاد بسیار با اهمیتی است و سنگری است که برای همیشه تاریخ انقلاب ما سبب دلگرمی و ثبات و اطمینان مردم است.
* جایگاه والای این مجلس معظم در حفظ و تداوم و سلامت نظام اسلامی برتر از همه مجالس و مراکز تصمیم گیری در این نظام است.
* این مجلس محترم، مجمع گروهی از علمای بزرگ و مجتهدین و برجستگان در آگاهی و تعهد اسلامی و انقلابی است.
* وظیفه حساس مجلس خبرگان عبارت است از حفظ و استمراربخشیدن رهبری دینی و انقلابی.
* مجلس خبرگان یکی از جاهایی است که میتواند منبع آرامش کشور باشد. مجلس خبرگان مظهر مردمی بودن نظام اسلامی است.
• اهمیت انتخابات مجلس خبرگان رهبری در کلام رهبر انقلاب اسلامی
حضرت آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در سخنان متعددی مردم را به شرکت در انتخابات توصیه و تشویق نموده اند؛ از جمله فرمودند:
* اهمیت انتخابات خبرگان ـ که شاید هیچ کدام از انتخاباتهای کشور به این درجه از اهمیت و حساسیت نباشد ـ در این است که با این انتخابات، مردم افراد خبره‌ی مورد اعتماد خودشان را انتخاب می‌کنند تا اینها آماده‌ی به کار باشند برای لحظه حساس فقدان رهبری در کشور. این مجموعه مورد اعتماد ملت باید بنشینند و با بصیرت کامل، رهبری را که قادر بر ادای تکالیف رهبری می‌دانند، انتخاب کنند و به مردم معرفی کنند.
اگر چنین جمعی در آن هنگام ـ یعنی هنگامی که کشور به تعیین رهبر احتیاج پیدا کرده است، یا به خاطر اینکه رهبر قبلی از دنیا رفته است و یا خدای نخواسته از صلاحیت‌ها افتاده است، که باید رهبر دیگری را انتخاب کنند ـ حضور نداشته باشد و آماده‌ی به کار نباشد، آنچنان گرهی در دستگاه مدیریت کشور به وجود خواهد آمدکه با هیچ سرانگشتی این گره باز شدنی نیست.
خصوصیت انتخابات رهبری این است. کار مهم خبرگان در درجه اول، همین انتخاب است و در درجه‌ی دوم، نظارت بر وضع رهبر موجود و حاضر، که متوجه باشند و ببینند آیا صلاحیت‌ها در او باقی است؟ این کار مهم مجلس خبرگان است. هیچ دستگاه دیگری در کشور وجود ندارد که بتواند این کار مهم را انجام بدهد و قانون به آن، چنین اجازه‌ای را داده باشد و چنین تکلیفی را کرده باشد.
بنابراین، انتخابات مجلس خبرگان بسیار حساس است.
در دوره قبل ـ یعنی هشت سال قبل که انتخابات مجلس خبرگان بود ـ از چند ماه قبل از انتخابات، رادیوهای بیگانه تبلیغات خود را شروع کردند تا مردم را نسبت به این انتخابات دلسرد کنند، تا آنان در انتخابات شرکت نکنند.
هدف آنها همین بود که این معضل و گره بزرگ را در کشور به وجود آورند تا این دستگاه صاحب صلاحیت در کشور وجود نداشته باشد. مردم ما به توفیق الهی و به دستگیری و هدایت الهی، برخلاف آنچه که دشمنان می‌خواستند، با یک حضور قوی و پرشور در عرصه‌ی انتخابات شرکت کردند و این اعضای مجلس کنونی خبرگان را ـ که در آخر دوره ی خود به سر می‌برد ـ انتخاب کردند. برادران و خواهران بدانید: امروز هم این انتخابات بسیار مهم است و شرکت در آن، به مصالح اساسی ملت و کشور ارتباط پیدا می‌کند. هر چه این مجلس قویتر، معتبرتر، پایدارتر، بصیرتر و بیناتر باشد، آینده‌ی کشور بیشتر تضمین شده است... افراد مورد اعتمادی را که خودتان می‌شناسید یا اشخاص مورد اعتماد آنها را معرفی می‌کنند و بر صلاحیت آنها شهادت می‌دهند، آنها را به مجلس خبرگان بفرستید تا این مجلس همواره با همان استحکام و اقتداری که قانون برای آن معین کرده است، بماند و آینده‌ی کشور تضمین شود.
* برخلاف برخی تصورها، مجلس خبرگان برای سالی یکی دو بار جلسه و سخنرانی تشکیل نمیشود، بلکه می خواهد روزی که رهبر فعلی در قید حیات نیست، «رهبر» یعنی کلیددارِ حرکت انقلاب را انتخاب کند و این مسئله بسیار مهم است. بسته به ترکیب خبرگان، آنها ممکن است در هنگام ضرورت، شخصی را به رهبری انتخاب کنند که با توکل به خدا و با شجاعت در مقابل دشمنان بایستد و راه امام را ادامه دهد اما این احتمال نیز وجود دارد که فردی با ویژگی های متفاوت را به رهبری برگزینند، بنابراین باید با تحقیق و دقت و شناخت و اطمینان به آنها رأی داد.
* حضور در انتخابات و بویژه دقت در انتخاب نامزدهای صالح یا اصلح، موجب تحقق دو هدف عالی می‌شود: ماندگاری انقلاب و آرامش و سکینه ملت.
* از ابتدای انقلاب ریزشها و رویشهای فروانی داشته ایم، عده ای از افراد انقلابی به خاطر «ظلم فردی احتمالی» که به آنها شده، به ناحق از اصل انقلاب روگردان شده اند و عده ای هم به خاطر مسائل شخصی و خانوادگی مواضع دیگری گرفته اند اما مهم این است که رویشهای انقلاب در زمینه های مختلف از جمله وجود نیروهای «مؤمن، انقلابی، متخصص، تحصیلکرده، فن آور و کارآمد»، بسیار بیشتر از ریزشها بوده است. در مقطع کنونی نیز اگر مردم به وظایف خود در انتخاب نامزدهای صالح برای مجلس و خبرگان، درست عمل کنند «رویشهای سرسبز و پرطراوت انقلاب»، بیشتر و ماندگاری انقلاب تأمین می شود.